ساماندهی و نظارت بیشتر بر پژوهشهای باستان شناسی کشور - مجله توسعه دهنده

کوروش روستایی، رئیس پژوهشکده باستان شناسی یکی از دغدغه های ناظران آگاه به مسائل باستان شناسی کشور در سالهای اخیر را مسأله چگونگی ساماندهی پژوهش های باستان شناسی دانست و گفت: اینکه چرا این موضوع مورد توجه نهاده شد، بررسی، رصد و ارزیابی پژوهش های اجرا شده طی سه دهه اخیر بود. این بررسی ها نشان داد که در بسیاری از موارد پژوهش های میدانی باستان شناسی نه تنها منتشر نشده است، بلکه حتی گزارش آن برنامه میدانی نیز در نهاد مربوطه که پژوهشکده باستان شناسی باشد، وجود ندارد.

روستایی پیرامون ساماندهی و نظارت بیشتر بر پژوهشهای باستان شناسی کشور اظهار داشت: میتوان گفت نخستین گام در ساماندهی اولیه پژوهش های باستان شناسی کشور در زمان مدیریت زنده یاد مسعود آذرنوش بر پژوهشکده باستان شناسی (اواخر 1379 تا تابستان 1385) برداشته شد، تا آن زمان الزامی برای باستان شناسان وجود نداشت که آنها را به ارائه گزارش پژوهش میدانی موظف کند.

رئیس پژوهشکده باستان شناسی اضافه کرد: در این میان، برخی گزارش میدادند و برخی نه. در زمان زنده یاد آذرنوش قاعده ای نهاده شد که تا به امروز تقریبا اجرا می شود و آن این بود که پژوهشگر باستان شناسی که طرحی برای انجام کار میدانی ارائه میکرد می باید پیش از آن، گزارش برنامه میدانی قبلی خود را به مرکز اسناد پژوهشکده تحویل میداد.

روستایی گفت: همین ابتکار زنده یاد آذرنوش در آن زمان یعنی نیمه نخست دهه 1380 صدای اعتراض برخی را درآورد، ولی به مرور زمان به امری معمول تبدیل شد.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی اظهار داشت: اساساً ماهیت قوانین همینطور است؛ در ابتدای وضع یک قانون، در برابر اجرای آن مقاومت هایی می شود، ولی بتدریج جا می افتد و این زمانی است که به اصطلاح ضمانت های اجرایی آن موجود باشد.

عمر رؤسای پژوهشکده باستان شناسی ایران یک سال و سه ماه است

او ادامه داد: پس از مدیریت زنده یاد آذرنوش، مدیریت دستگاه باستان شناسی کشور دچار افت و خیزهای زیادی شد، بطوریکه طی 15سال از 1385 تا 1400 پژوهشکده باستان شناسی 11 مدیر به خود دید، یعنی بطور میانه طول عمر مدیریت هر یک فقط حدود یک سال و سه ماه بود.

به گفته روستایی، چنین شرایط ناپایداری خود یکی از دلایل مهم پا نگرفتن بنیان های کاربردی و عقلانی در پژوهشکده باستان شناسی به منظور ساماندهی پژوهش های باستان شناسی بوده و طبیعی است که عامل دیگر در این که در این سالها پژوهش های باستان شناسی کشور سامانی به خود ندید انتخاب های غیرکیفی برخی از مدیران دستگاه باستان شناسی کشور بود.

روستایی اضافه کرد: با توجه به این شرایط، بدیهی است که در دهه های گذشته سازوکاری برای ساماندهی پژوهش های باستان شناسی پی ریزی نشده باشد. در چنین شرایطی، شأن دستگاه باستان شناسی کشور در حد صدور مجوز کار میدانی آن هم بدون توجه به معیارهای لازم و ضروری برای انجام چنین پژوهش هایی فروکاهیده شد.

او اظهار کرد: شرایط بی ضابطه پژوهش های باستان شناسی طی دهه های گذشته باعث شد که در طیف بزرگی از باستان شناسان این توقع ایجاد شود که پیشنهاد یک طرح پژوهشی مساوی با صدور مجوز آن از طرف دستگاه باستان شناسی است. با توجه به همین شرایط بود که در سال 1397 پژوهشکده باستان شناسی طرحی چهار ماده ای آماده کرد که با اجرای آن بتوان پژوهش های باستان شناسی را ساماندهی کرد.

به گفته رئیس پژوهشکده باستان شناسی، این طرح در بهار 1401 به تصویب شورای پژوهشی پژوهشگاه رسید و به ادارات کل استان ها ابلاغ شد که در واقع سه بند از چهار بند این طرح پیشتر کم و بیش اجرا میشد، ولی نظارت دقیقی بر آن نبود.

او اضافه کرد: این مصوبه شامل چهار بند است که طبق آن مجری باید تجربه کافی برای انجام پروژه را داشته باشد، پروپوزالی آراسته و مستدل ارائه کند، ضرورت انجام کار را به وضوح توضیح دهد و گزارش و انتشارات معوقه نداشته باشد.

تعداد زیادی از پژوهش های میدانی باستان شناسی پس از دو دهه هنوز منتشر نشده اند

روستایی با بیان اینکه بند چهارم این طرح اشاره به انتشارات معوقه دارد، اظهار کرد: دلیل وجودی این بند این است که با بررسی مجوزهای صادر شده در سالهای گذشته و انتشارات مربوط به آنها مشخص شد که شمار نه چندان کمی از پژوهش های میدانی پس از چندین سال و گاه بیش از دو دهه هنوز منتشر نشده است.

او اظهار داشت: واقعیت این است که در سالهای گذشته دستگاه باستان شناسی کنترلی بر برنامه های میدانی باستان شناسی نداشته و دلیل اصلی آن نیز این بوده که متر و معیاری برای انجام برنامه های میدانی وجود نداشته است. همین امر باعث شده بود که عده ای به حق این اعتراض را مطرح کنند که ملاک برای اعطای مجوز کار میدانی چیست و چرا عده ای بسیار بیشتر از سایرین به میدان می روند، در حالی که کارهای پیشین خود را هنوز منتشر نکرده اند. از سوی دیگر باید اذعان کرد در سالهای گذشته دستگاه باستان شناسی، به دلایل مختلف نتوانسته نقشه راهی برای پژوهش های باستان شناسی کشور طراحی و اجرا کند.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی گفت: دلایل این امر متعدد است، برای نمونه میتوان به کمبود یا نبود بودجه های پژوهشی در پژوهشگاه و نیز ادارات کل استان ها، ضعف رابطه ساختاری ادارات کل استان ها و پژوهشگاه و نبود برنامه های کلان نگر در دستگاه باستان شناسی اشاره کرد. البته همین جا باید این را گفت که بخش قابل توجهی از نیروی کارشناسی پژوهشکده صرف مدیریت برنامه های نجات بخشی می شود که این خود باعث شده زمان و انرژی زیادی برای مدیریت های کلان نگر باقی نماند و دلیل مهم دیگر کمبود نیروی متخصص در پژوهشکده است.

او سپس اظهار کرد: در دو دهه اخیر بیش از 10 نفر از اعضای هیأت علمی و کارشناس پژوهشکده یا بازنشسته شده اند یا به مراکز آموزشی انتقالی گرفته اند ولی در برابر، کمتر از نیمی از این تعداد به پژوهشکده اضافه کرده شده است.

روستایی گفت: واقعیت این است برای کشوری چون ایران با صدها هزار محوطه باستانی، دستگاه باستان شناسی ما باید بسیار بزرگتر از آن چیزی باشد که هم اکنون هست.