شادی زورکی افسردگی می آورد؟ - مجله توسعه دهنده

در سال 1920، روانشناس امریکایی جان ب. واتسون مقاله ای پژوهشی منتشر کرد که در زمره مشکوک ترین کارهای اخلاقی قرن بیستم به شمار می رود. واتسون همراه با روزالی رینر، دانشجوی 21ساله تحصیلات تکمیلی دانشگاه جانز هاپکینز در بالتیمور که محل تدریسش بود، می خواست نوعی ترس خاص را به یک بچه القا کند؛ ترسی که فارغ از این آزمایش، احساسی طبیعی بود.

تا آن موقع، شرطی سازی رفتار منحصراً در قلمروی حیوانات انجام می شد، اما واتسون و رینر یک بچه نه ماهه به نام مستعار آلبرت را برای مطالعه شان انتخاب کردند، به مادرش یک دلار دادند و چندین حیوان کوچک زنده را مقابلش گذاشتند، از جمله یک موش که او در ابتدا با بازیگوشی به آن علاقه نشان داد.

وقتی آلبرت مشغول بازی با موش بود، آزمایشگران با چکش به یک میله فولادی زدند. صدای بلندی ایجاد شد که بچه را ترساند و به گریه انداخت. پس از چند بار تکرار، کافی بود آزمایشگران موش را به آلبرت نشان بدهند تا او به گریه بیفتد. حتی بدون آن صدا، آنها توانسته بودند ترس از موش ها را با شرطی سازی در او تزریق نمایند که در نهایت به ترس از چندین و چند حیوان با پوست مودار و خزدار مثل خرگوش ها و سگ ها هم تسری پیدا کرد. لابد فکر می کنید این آزمایش غیرمنتظره به هیاهویی عمومی منجر شد (چون حالت شرطی شده آلبرت را از بین نبردند) یا حتی اعتراضات علمی برانگیخت، چون گروه کنترل خاصی در کار نبود. به هرحال، این آزمایش نشان داد که به هزاران روش می توان شرطی سازی رفتار را نه تنها روی حیوان ها، بلکه روی انسان ها نیز پیاده کرد.

امروزه این نوع دستکاری های رفتاری به روالی عادی تبدیل شده اند، اما به لطف کلان داده و محیط دیجیتالی که نظارت الگوریتمی در آن کم وبیش همه جا هست، شکل های ظریف تر و موذیانه تری به خود گرفته اند ولی به جای شرطی سازی برای القای ترس های خاص، اکنون شادی به هدف رایج تر دستکاری های روانشناختی تبدیل شده است.

از جهات مختلف می گردد گفت که شادی همانا دستاورد بازاریابی طی یک دهه اخیر بوده است، چنانکه محصولات مراقبت از خود و ضداسترس اکنون لیست پرفروش های آمازون را پر و کنار کتاب های پرمخاطبی لانه نموده اند که بلاگرهای شادی نویس تألیف می نمایند. آنچه همه این چیزها را گرد هم آورده است، نسخه ای خاص نگران نماینده و بسیار تازه از شادی است که می گوید باید به هر قیمتی از احساس های بد پرهیز کرد.

این حکم به پرهیز از شادنبودن (و حتی ظاهر شادنداشتن) فرهنگی را رقم زده است که در آن هرکس به وسیله اینستاگرام و شبکه های اجتماعی دیگر، زندگی ای می سازد صرفاً برای اینکه آن را پیش چشم عموم مردم بگذارد. این زندگی هم سلسله ای از تجربه های فوق العاده است و لاغیر.

غم و یأس رد می شوند و حتی تجربه های خنثی یا پیش پاافتاده زندگی نیز از قاب تصویر رتوش می شوند. انگار که ظاهر ناشاد، بنا به اخلاقیات پروتستان، نوعی نقص شمرده می گردد: انگار به قدر کافی سختکوش نبوده ای یا به مقدار کافی به خودت باور نداشته ای.

می توان ردپای این نوع فهم از شادی را در بنیان های دنیا غرب دید. متفکران مدرن، شادی را کمتر در قالب نبود درد و بیشتر در قالب زیادت به روزی می بینند. مثلاً ریچارد لایارد، اقتصاددان انگلیسی، طرح چیزی را تدوین کرد که می توان اقتصاد شادی شمرد. این ایده هم اکنون مبنای یک پیمایش سالانه به نام گزارش دنیای شادی است که مقدار می گیرد عایدی فرد و ثروت جامعه چقدر بر شادی اثر می گذارد.

روانشناسی مثبت پس از آن مد شد که مارتین سلیگمن در سال 1998، پس از آنکه رئیس انجمن روانشناسی امریکا شد، شادی را به عنوان مضمون محوری خود انتخاب کرد. سلیگمن گفت شادی از داشتن و جست وجوی هیجانات مثبت نشئت می گیرد، یعنی یک جور حس با هم بودن، شادی معنایی وجودی است.

به اعتقاد او، انسان ها معمولاً ناشاد بودن را یاد می گیرند: یعنی وقتی که تصمیم می گیریم از موقعیت های ناخوشایند فرار نکنیم حتی اگر توان فرار داشته باشیم. از این نظر، باید مدام شادی را به خودمان بیاموزیم: ما در جهت شادبودن کوشش می کنیم. از این نقطه، یک خیز کوتاه کافی است تا به فهم رایج امروزی از شادی برسیم: دنبال تجربه های فوق العاده گشتن و خریدن آنها. مصرف داروهای ضدافسردگی نسخه دار به حد بی سابقه ای رسیده است، کتاب های خودیاری در طبقات فروشگاه ها انباشته شده اند و روش های درمانی مختلف با همدیگر مسابقه گذاشته اند که ما را از ذهنیت های منفی خلاص نمایند تا بلکه شکوفا شویم. همه اینها البته کوشش حساب می شوند، اما نوع خاصی از کوشش که هر لحظه ای از زندگی را بهینه می نماید تا به شادی فوق العاده برسد، ولو اینکه لحظه ای گذرا باشد و در همان حال فعالانه شادی به دورترها رانده می گردد.

هیچ تصویری از بیهودگی وجودی مدرن به پای آن دنیاگردی نمی رسد که مدام عکس های رستوران ها و جاهای دیدنی را در رسانه های اجتماعی پست و سخت کوشش می نماید شادی را به نمایش بگذارد، اما آنچه در این میانه از دستش می رود، برقراری پیوندی واقعی با همتایان و همقطارانش است. چنین کسی که کوشش می نماید شادتر (یا همان بهتر) از دیگران باشد، بعید نیست از آنها غریبه گردد.

ممکن نیست این بازی برد - برد باشد. ما می خواهیم شاد باشیم، اما نمی خواهیم در جهت شادی از خودمان دور شویم یا به خودمان آسیب بزنیم. همین که میل و اراده دست وپنجه نرم کردن با هیجانات سخت را داشته باشی، رضایتت از زندگی بیشتر می گردد.

چند سال پیش، به 365 نفر 14 تا 88 ساله که از لحاظ هیجانی باثبات حساب می شدند، گوشی های هوشمندی دادند تا طی سه هفته هر روز به سؤالاتی درباره سلامت هیجانی شان پاسخ بدهند. این مطالعه که در ژورنال ایموشن منتشر شد، نشان داد وقتی شرکت نمایندگان می گفتند خلق منفی دارند، فقط آن هایی که هیجانات منفی را مضر یا مغایر شادی می دانستند رضایت کمتری از زندگی داشتند.

آن هایی که معتقد بودند هیجانات منفی می توانند برایشان مفید باشند، فارغ از خلقشان، رضایت ثابتی از زندگی داشتند. این یافته حاکی از آن است اگر به جای آنکه صرفاً پی شادی باشیم با هیجانات منفی مان هم درگیر شویم، شادتر می شویم. این بتی که از پی شادی رفتن ساخته شده، گویا یک پدیده انگلیسی - امریکایی است، شاید، چون در هر دو کشور فشارهای فرهنگی شدیدی برای کمرنگ جلوه دادن هیجانات منفی وجود دارد.

در چارچوب فکری انگلیسی - امریکایی، هیجانات منفی بازتابی منفی از ما به نمایش می گذارند، انگار که خطایی اساسی نموده ایم، گویی که بدون ذوق و اراده لازم برای دستیابی به شادی زیسته ایم. ولی این همه تظاهر به شادی بالاخره خودش را بروز می دهد. کسی که در فرهنگ غربی زندگی می نماید چهار تا 10 برابر بیشتر از فرهنگ شرقی محتمل است به افسردگی بالینی یا اضطراب دچار گردد.

منبع: فصلنامه ترجمان علوم انسانی