الگوی زندگی مورچه ها برای بی خانمان های شوش ، تونل های زیر زمینی - مجله توسعه دهنده

خبرنگاران- مرضیه موسوی: مثل مورچه کارگر وقت و بی وقت کهنه لباس و خنزر پنزرهای دزدی را با خودشان به زمین مخروبه می برند. آن را از دهانه باریک به کف چاهی می اندازند که به دالان می رسد و بعد خودشان در چاه فرو می فرایند. زندگی در دالان، شانسی است که نصیب هر کسی نمی گردد. باید خودی نشان بدهند و دم کهنه کارهای شوش را ببینند.

ماه ها پیش، تا وقتی که زن و مرد کارتن خوابی مدیر دالان بودند، آب از آب تکان نخورده بود. آنها که رفتند، حساب و کتاب رفت وآمد به این پاتوق زیرزمینی هم از بین رفت. رفتن ها و آمدن ها بیشتر شد و ماجراهای زندگی زیرزمینی ده ها نفر از حفره های دالان بیرون افتاد.

• خانه ای بی در، بی ستون، بی پنجره

از دل زمین آدم می جوشد؛ مثل مورچه یکی یکی از دهانه چاه بیرون می آیند. لباس، کیف کهنه و تکه پاره ای همراه خود دارند. مصطفی سیگار به دست روی علف های تازه سبز شده دهانه چاه نشسته. آنقدر بی رمق و خمار است که هر لحظه منتظری روی فرش گل آلود و پاره پاره لب چاه بیفتد و تا ته دالانی که کسی نمی داند آخرش کجاست قل بخورد. 2سال است کنار زهرا، رضا و فریبرز و خیلی های دیگر زندگی می نماید؛ هم خانه های بی خانمانش.

مصطفی، جمله هایش کوتاه و کشدار است: این زمین متروکه، همواره پاتوق بوده. چند سال پیش باران شدیدی بارید و زمین نشست کرد. دهانه چاه از همان موقع معلوم شد.

معلوم نیست نخستین بار چه کسی چاه را پیدا کرد. اما قدیمی ترهای این اطراف، این چاه و دالان را می شناسند. از دهانه باریک چاه بوی نا می آید و سوختگی.

چاه نه، در واقع حفره ای است و شعاع اش به اندازه عرض شانه یک انسان لاغر اندام. بعد از یک و نیم متر عمق به دالان بلندی می رسد و راهش را به سوی شرق کج می نماید. دیوارهای آجری اش نشان می دهند که اینجا روزگاری قنات بوده است اما اینکه به کجا می رسد و از کدام قنات قدیمی شهر سر در می آورد را کسی نمی داند.

جهت چندین متری دالان با دیواره ای خاکی مسدود می گردد. تنها چند راهرو کوتاه در آن وجود دارد. کارتن خواب ها به این راهروها اتاق می گویند.

عکس: خبرنگاران- محمد عباس نژاد

دالان، بهشت بی خانمان ها و معتادانی است که از بگیر و ببندهای ضربتی شوش و دروازه غار خسته شده اند: اینجا بهشت ماست. شب ها امن و راحت می خوابیم و بالای سرمان سقفی هست. توی دالان کسی کاری به کارت نداره. همه مثل هم اند و کسی نمی خواهد از جایی که نشستی آواره ات کنه.

زمین خاکی، پشت بوستان شوش جا خوش نموده. میان ساختمان های متروک و گاراژهای باربری. فنس های شکسته زمین بازی و یک دیوار فرو ریخته راه های معمول رسیدن به چاهی است که معتادان میدان شوش به آن دالان می گویند. آن را شکل خانه ای می بینند بی در، بی پنجره. پیدا کردن معتادانی که پاتوقشان دالان است راه و رسم خودش را دارد ؛ به خصوص وقتی مطمئن نباشند فرد مورد نظر داخل دالان است یا نه. مصطفی، پامرغی نشسته. هنوز سیگار می کشد. این پا و آن پا می نماید و می خندد: اینجا کسی جان داد زدن نداره. اگر سر چاه دنبال کسی بیان، به جای داد زدن و صدا کردن، یه مشت بته و علف جلوی دهنه چاه می سوزونن. دودش که می پیچه تو دالان همه را از چاه بیرون می کشه.

لیلا از راه می رسد. دستش را به لبه حفره می گیرد و در چشم بر هم زدنی در چاه گم می گردد. دنبال سگ هایش آمده که تا ولشان می نماید راه چاه را پیش می گیرند. چند ماهی است که لیلا از آنها مراقبت می نماید. درست در همان نزدیکی، مددسرایی برای زنان و روبه روی آن گرمخانه ای برای مردان وجود دارد. با این حال لیلا و مصطفی و اغلب معتادان شوش ترجیح می دهند در همین چاهی که بوی نا و سوختگی می دهد، زندگی نمایند؛ کنار سگ هایی که کسی یادش نیست از کی به جمع ساکنان این خانه زیرزمینی اضافه شدند.

لیلا می گوید: اینجا با شوهرم زندگی می کنم. اگر به مددسرا بروم باید از او جدا شوم. از مردی می گوید که یک روز برای خرید مواد به خاوران رفته و هنوز برنگشته است. با این حال لیلا هنوز در همان دالان، کنج یکی از اتاق ها با سگ هایش روزگار می گذراند: اینجا این طوری نبود که هر کسی سرش رو پایین بندازه و بیاد تو. تا چند وقت پیش زن و مردی اینجا همه کاره بودن. انگار صاحب دالان باشن. هم از دالان مراقبت می کردن و هم از زمین خاکی. یک نردبان گذاشته بودن گل دیوار. اگر می خواستن کسی را راه بدن، براش نردبان می گذاشتن. اگر نه، نردبان را برمی داشتن و ورود ممنوع می کردن. از وقتی آنها رفتن همه چی اینجا به هم ریخت. هر کسی توانست از روی دیوار بپره، اومد تو. یه روز اومدیم و دیدیم نردبان را هم بردن. حتماً فروختنش. اینجا هرچیزی را که بشه فروخت، روی هوا می زنن؛ یه جوری که انگار اصلا از اول وجود نداشته.

• ساکنان پریشان خاطر دالان

خاطر مغشوش ساکنان دالان شوش نخستین سال کشف آن را به خاطر ندارد؛ توهم و واقعیت در ذهنشان در هم تنیده شده. کسی که یک سالی از سکونتش در دالان می گذرد، می گوید: اینجا را چندماه پیش پیدا کردیم. بقیه حال چانه زدن با او را ندارند. سپیده علیزاده، مدیر مؤسسه مددسرای زنان منطقه12 است؛ ساختمانی که در دل پارک شوش قرار گرفته است. اسفندماه بود که رفت وآمد معتادان و بی خانمان ها به زمین خاکی اطراف مددسرا توجه اش را جلب کرد و متوجه زندگی در این تونل زیرزمینی شد.

او می گوید: من برای امنیت زنان مددسرا همواره حواسم به اتفاق هایی که این اطراف رخ می دهد، هست و رفت وآمدهای این حوالی را رصد می کنم. مدتی بود رفت وآمدهای غیرعادی را در زمین خاکی نزدیک مددسرا می دیدم. وقتی تعقیبشان کردم متوجه وجود یک چاه شدم. معتادانی که اینجا بودند اطلاعات درست و دقیقی از شرایط این چاه نمی دادند و برای اینکه دقیقا بفهمم اینجا چه خبر است، مجبور شدم بروم توی چاه. ظاهرا این چاه جهت یک قنات است چون داخلش سازه ای آجری است. بعید نیست این چاهی که دهانه اش بر اثر نشست زمین باز شده، به جهت آب انبار خانه ای که در این محدوده بوده و از بین رفته، مرتبط باشد.

از فضای امن و حریمی می گوید که این چاه برای معتادان ایجاد نموده و برای همین آنها را به سمت خود می کشاند. از مدیریت این پناهگاه زیرزمینی توسط خود معتادان: تا زمانی که زن و مرد معتادی اینجا را مدیریت می کردند و رفت وآمد به چاه و این زمین خاکی حساب و کتابی داشت. اطراف زمین با دیوار پوشیده شده. الان تنها یک جهت برای رفت وآمد معمول وجود دارد و آن هم حفاظی آهنی است. قبلا قفلی روی این در زده بودند و کلیدش تنها در اختیار خودشان بود و به کسی اجازه ورود نمی دادند.

زن و مرد برای کنترل رفت وآمدها به مخروبه و دالان در را برای همواره قفل نموده بودند. بعد هم حفره ای بالای دیوار مخروبه درست نموده بودند. ساکنان و مهمانان دالان اگر می خواستند به آنجا بیایند از تل خاکی پای دیوار بالا می آمدند و به یاری نردبان پایشان به جزیره آرامش باز می شد. علیزاده این سازوکار را راهی برای پول دریافت از کسانی می داند که می خواستند به دالان راه پیدا نمایند: هیچ بعید نیست این زن و مرد از کسانی که می خواستند به زمین یا به چاه بفرایند پول می دریافتد. بعد از رفتن آنها بود که رفت وآمدهای اینجا از نظم و روال خود خارج شد. همین رفت وآمدها هم بود که من را به وقوع اتفاقی در این حوالی مشکوک کرد.

عکس: خبرنگاران- محمد عباس نژاد

از اسفند98 تا به حال تعداد معتادان و کارتن خواب های بوستان شوش 2برابر شده و همین، آسیب ها و مسائل این محدوده را بیشتر نموده است. علیزاده، این روزها بیشتر در محدوده اطراف مددسرا قدم می زند و زنان بی خانمان تازه وارد را به آمدن به مددسرا تشویق می نماید: رفت وآمد زنان کارتن خواب و بی خانمان به مددسرا در هر وقت از شبانه روز آزاد است. با این حال اغلبشان تمایل زیادی به بیرون ماندن دارند. دلیلش هم این است که بیرون از مددسرا می توانند در کنار همسر یا شریک جنسی شان باشند. بعد از کشف چاه، شب ها رفتن به آن زمین خاکی هم از خط قرمزهایی بود که برای زن های کارتن خواب مشخص نموده ام. تجربه نشان داده که اجبار مواد باعث اتفاق های عجیب و دردناکی در این محله می گردد و ما باید از زن های آسیب دیده در این فضا مراقبت کنیم. حضورشان در فضایی چنین خصوصی و دور از دسترس می تواند خطرهای زیادی برایشان داشته باشد. حتی زنان زیادی در این پارک کارتن خوابی می نمایند که کودکی همراه خود دارند و هرجا که می فرایند این بچه هم همراهشان است و شریک و شاهد آسیب های مادر می گردد. وقتی برای نخستین بار به این چاه آمدم نشانه هایی از حضور کودک در چاه هم بود که من را به وحشت انداخت. از بهبودیافته های قدیمی می گوید که بعد از انتشار ویدیو در فضای مجازی به او پیغام داده بودند که ما هم روزگاری در این چاه زندگی کردیم.

• زمین های متروکه، قنات های فراموش شده

چاه زیرزمینی معتادان، وسط زمینی متروکه و خالی قرار گرفته است. زمینی که نمونه آن در محله هرندی و اطراف میدان شوش کم نیست. علیزاده، می گوید هرچه فشارهای اجتماعی روی معتادان و کارتن خواب ها بیشتر می گردد، آنها بیشتر به زندگی زیرزمینی روی می آورند. زیرزمین جای امن تری برای آنهاست.

سعید شاه میر، معاون فرهنگی و اجتماعی شهرداری منطقه 12با بیان اینکه تونل بوستان شوش تنها مورد گزارش شده از زندگی زیرزمینی در این منطقه است، ولی با توجه به بافت قدیمی منطقه، جریان زندگی زیرزمینی در دیگر نقاط آن بعید نیست، می گوید: منطقه 12بافت فرسوده و خانه های قدیمی و املاک متروکه زیاد دارد. وجود رشته قنات های کور شده یا خشک شده در اینجا، احتمال و امکان وجود زندگی زیرزمینی را بیشتر می نماید.

• فیلم | زندگی زیرزمینی معتادان شوش اختصاصی خبرنگاران TV

دالان بهشت در شوش، نخستین کشف زندگی زیرزمینی در تهران نیست. شاه میر از تجربه های مشابه و نمونه های دیگری می گوید: سال 91من مدیر آسیب های اجتماعی شهر تهران بودم. در آن دوره در مناطقی مثل خلازیر، خاوران و محله اتابک هم گزارش هایی از زندگی زیرزمینی معتادان در گودال ها به دست ما رسیده بود. هرجا زمین های متروکه و املاک رهاشده وجود داشته باشد، به دلیل کم شدن تردد، آن محدوده به فضایی مستعد برای این گونه افراد تبدیل می گردد. ساماندهی فضاهای بی دفاع شهری یکی از معضلات همیشگی ما در مدیریت شهری است. این فضاها محل مناسبی برای اجتماع بی خانمان ها و گروه های آسیب پذیر هستند.

همان سال ها با مشخص تکلیف بعضی از املاک بی دفاع در محله اتابک، مشکل زندگی زیرزمینی در این محله تا حدی کنترل شد؛ راه حلی که شاید بتواند شوش را هم نجات دهد: یکی از راهکارها در این زمینه، مشخص تکلیف املاک بی دفاع و برطرف خطر از آنهاست اما این کاری نیست که در کوتاه مدت بتوان انجام داد. بسیاری از این املاک ارثیه خانوادگی هستند که به چند نسل بعد، ارث رسیده است. پیدا کردن هر کدام از این وارثان از گوشه و کنار جهان و راضی کردن آنها برای فروش یا ساخت وساز کار ساده ای نیست.

مشکل، تنها زمین های بی دفاع نیستند؛ با مشخص تکلیف آنها و از بین بردن پاتوق های زیرزمینی، ساکنان این پاتوق ها تنها از محلی به محل دیگر جابه جا می شوند. همه ساکنان این پاتوق های زیرزمینی مصرف نماینده موادمخدر نیستند اما تعداد معتادان هم در آنها کم نیست. شاه میر درباره دلیل استقبال نکردن تعدادی از بی خانمان ها و از آن جمله معتادان از مددسراها می گوید: تعدادی از معتادانی که از مخدرهای صنعتی مثل شیشه استفاده می نمایند میل به انزوا و گوشه گیری دارند. بعضی از آنها عادت ها و رفتارهای پرخطری دارند که نمی خواهند آن را عیان نمایند؛ برای همین به دنبال پناهگاه های دور از دسترس و زندگی زیرزمینی هستند. این تونل ها جزو مکان های پرخطرند؛ آنقدر که حتی در میان معتادان بوستان شوش هم افرادی وجود دارند که حاضر نیستند داخل این تونل بفرایند.

عکس: خبرنگاران- محمد عباس نژاد

زندگی زیرزمینی معتادان را از نظرها پنهان می نماید اما آسیب های بیشتری برای بچه ها و زنان دارد. 10سال بیشتر است که حسن رخشافر، از پارک شوش نگهبانی می نماید: 24ساعته کشیک می دهیم. دورتادور زمین را با فنس و حفاظ بسته ایم. با این حال معتادان از هر راه و کوچک ترین سوراخی که پیدا می نمایند خودشان را به زمین خاکی می رسانند. این اطراف تا دلتان بخواهد املاک و زمین های رها شده است و گاراژهایی که سر و ته ندارند. هر گوشه از این زمین ها هم جای امنی است برای معتادان. تا زمانی که این فضاهای امن برای معتادان وجود دارد آنها هم به اینجا می آیند. تاراندن و جابه جا کردن معتادان از این محله به آن محله فایده ای ندارد و دیر یا زود دوباره آنها به محلی که برایشان امن باشد برمی گردند. تجربه نشان داده معتادان امروز در اینجا احساس ناامنی نموده اند و چند روزی پیدایشان نیست. اما به زودی به اینجا برمی گردند و از جایی که عقل کسی به آن نمی رسد راه خودشان را به پاتوق همیشگی شان باز می نمایند. این فرایند تا زمانی که فکری به حال این زمین های متروکه و مخروبه نگردد ادامه دارد.

از بچه های می گوید که همراه مادران بی خانمانشان این اطراف زندگی می نمایند و برای پیدا کردن غذا و پول مواد دست به هرکاری می زنند: اعتیاد باعث شده تا اینجا کسی به کسی رحم نکند. مادرها از بچه های خود سواستفاده می نمایند تا به پول موادشان برسند. معتادها حتی با اینکه همدیگر را خوب می شناسند اگر دستشان برسد از همدیگر هم دزدی می نمایند. می فرایند در کوچه و خیابان های اطراف و وقتی برمی گردند چیزی از جایی دزدیده اند و به همدیگر می فروشند. از جمع کردن لباس های کهنه ای می گوید که معتادان با حضورشان در پارک جا می گذارند و اغلب هرچه نصیبشان گردد تن می نمایند: نه جای ثابتی برای زندگی و ماندن دارند و نه کیسه ای که بخواهند لباس هایی که پیدا می نمایند را در آن بگذارند. برای همین هرچه گیرشان می آید روی هم تنشان می نمایند چون می دانند روزی به دردشان می خورد. بالاخره یک روز از گرما کلافه می شوند و تنشان را از لباس ها سبک می نمایند. لباس ها هم اگر هنوز به هم وصل باشند و قابل پوشیدن، خیلی زود در تن بی خانمان دیگری جا می گیرند. روزهایی که کرونا مردم را زیر سقف خانه ها قرنطینه نموده است، بسیاری از مراکز نگهداری معتادان و کمپ ها دیگر توان نگهداری بی خانمان ها را ندارند و ترخیص شان نموده اند. حالا جمعیت بی خانمان ها در خیابان های جنوبی تهران بیشتر به چشم می آید. کلانتری آزادم کرد، از کمپ ترخیص شدم و تازه بیرون آمدم، اینها جواب هایی است که تازه واردها در پاسخ به قصه حضورشان در شوش می دهند و دور می شوند.

• منبع: روزنامه خبرنگاران 4 اردیبهشت