آیا آب انار واقعاً گرفتگی رگ ها را کاهش می دهد آن هم 30 درصد؟!
به گزارش مجله توسعه دهنده، صبحی پاییزی را تصور کن که فردی میانسال در آشپزخانه ایستاده و لیوانی پر از آب انار تازه در دست دارد. از چند روز پیش مقاله ای خوانده که نوشته بود نوشیدن روزانه یک فنجان آب انار گرفتگی رگ ها را تا 30 درصد کاهش می دهد. حالا با امیدی واقعی آن را می نوشد، گویی دارویی کشف شده برای طول عمر است. در شبکه های اجتماعی هم ده ها پست دربارهٔ قدرت پاک کنندگی انار پخش شده است. تصویری فریبنده از میوه ای که می تواند رسوبات چربی را از دیوارهٔ رگ ها شسته و قلب را نوسازی کند.
اما پشت این جملهٔ پرزرق وبرق، پرسش های علمی بسیاری نهفته است. آیا واقعاً یک نوشیدنی طبیعی می تواند مسیر چند ده سالهٔ تصلب شرایین را برگرداند؟ یا این گونه خبرها بیش از آنکه گزارش علمی باشند، نتیجهٔ تعبیر رسانه ای از پژوهش های محدود و کوچک اند؟
پدیده ای که امروز با عنوان پاکسازی طبیعی رگ ها تبلیغ می گردد، اغلب بر پایهٔ نتایج آزمایش های کوتاه مدت یا حیوانی شکل گرفته است. برای ارزیابی دقیق تر، باید بفهمیم پژوهش ها دقیقاً چه اندازه گیری نموده اند، شاخص سی آی ام تی (CIMT) واقعاً به چه معناس، و چه فاصله ای میان کاهش ضخامت لایهٔ درونی رگ و کاهش واقعی خطر سکته وجود دارد. این مقاله با نگاه تحلیلی و شکاکانه، پشت صحنهٔ این ادعا را آنالیز می نماید.
1. منشأ ادعا؛ پژوهش های محدود و بیش تعبیر رسانه ای
ادعای کاهش 30 تا 35 درصدی ضخامت شریان کاروتید نخستین بار از یک مطالعهٔ کوچک در اوایل دههٔ 2000 مطرح شد که در آن گروهی کمتر از بیست بیمار مبتلا به تنگی عروق شرکت داشتند. شرکت نمایندگان روزانه حدود 50 میلی لیتر آب انار مصرف کردند و تغییر در شاخص سی آی ام تی طی یک سال ثبت شد. نتیجه آن بود که ضخامت لایهٔ درونی رگ به طور میانگین کاهش یافت.
مشکل اینجاست که چنین پژوهش هایی اندازهٔ نمونهٔ بسیار کمی دارند و در شرایط کنترل شدهٔ دقیق انجام نشده اند. شرکت نمایندگان ممکن است هم زمان داروهای پایین آورندهٔ کلسترول مصرف نموده یا رژیم غذایی شان را تغییر داده باشند. نبود گروه کنترل واقعی باعث می گردد اثر مشاهده شده الزاماً به آب انار نسبت داده نگردد.
رسانه ها معمولاً این نتایج را به صورت درمان طبیعی گرفتگی رگ ها عنوان می نمایند، در حالی که در علم پزشکی، کاهش ضخامت در سونوگرافی لزوماً معادل پاک شدن پلاک شریانی نیست. تفاوت میان کاهش التهاب موقتی و ترمیم واقعی ساختار رگ در چنین مطالعاتی نادیده گرفته می گردد.
2. شاخص سی آی ام تی (CIMT) دقیقاً چه می سنجد؟
شاخص سی آی ام تی، یا ضخامت درون لایه ای شریان کاروتید، ابزاری برای ارزیابی خطر بالقوهٔ بیماری قلبی عروقی است. در این روش با سونوگرافی، فاصلهٔ بین دو لایهٔ داخلی دیوارهٔ شریان گردن اندازه گیری می گردد. افزایش این ضخامت معمولاً نشانه ای از التهاب مزمن یا شروع تشکیل پلاک های چربی است.
اما نکتهٔ مهم آن است که کاهش سی آی ام تی لزوماً به معنای رفع کامل پلاک نیست. این شاخص بیشتر بازتابی از شرایط التهاب و ضخامت بافتی است تا حجم واقعی رسوبات چربی. گاهی مصرف داروهای ضدالتهاب یا حتی تغییر فشار خون می تواند این اندازه را موقتاً کاهش دهد بدون آنکه گرفتگی رگ به صورت فیزیکی رفع گردد.
بنابراین وقتی می گویند آب انار سی آی ام تی را 30 درصد کاهش می دهد، در واقع از کاهش در حد چند صدم میلی متر صحبت می گردد که نمی تواند معادل باز شدن رگ باشد. این تفاوت مفهومی در ترجمهٔ رسانه ای از علم، منجر به درک نادرست عمومی می گردد.
3. ترکیبات فعال انار؛ از آزمایشگاه تا بدن انسان
انار سرشار از آنتی اکسیدان ها، به ویژه ترکیباتی مانند پونیکالاژین (Punicalagin) و اسید الاجیک (Ellagic Acid) است. این مواد در مطالعات آزمایشگاهی نشان داده اند که می توانند اکسیداسیون لیپوپروتئین های LDL را مهار نمایند. این نوع اکسیداسیون از عوامل کلیدی شروع تصلب شرایین است.
اما تعمیم محیط آزمایشگاهی به بدن انسان ساده نیست. بسیاری از این ترکیبات پس از ورود به دستگاه گوارش متابولیزه می شوند و تنها درصد اندکی از آن ها به جریان خون می رسند. اندازه جذب واقعی پونیکالاژین در بدن انسان هنوز ناتعیین است و ممکن است اثرات گزارش شده در محیط سلولی در سطح فیزیولوژیک انسان بازفراوری نگردد.
از دید علمی، اثر بالقوهٔ انار در کاهش التهاب و بهبود عملکرد اندوتلیال (Endothelial Function) ممکن است وجود داشته باشد، اما این اثر بیشتر در حد حمایت عمومی از سلامت عروق است نه درمان گرفتگی رگ. اصطلاح پاکسازی رگ ها تصویری استعاری است که از زبان علمی فاصله دارد.
4. آیا مصرف دانه کامل مؤثرتر است؟
بخش قابل توجهی از بحث بر سر این است که آیا دانهٔ کامل انار نسبت به آب صاف شده اثر بیشتری دارد یا خیر. دانه ها حاوی فیبر، چربی های سالم و فیتونوترینت هایی اند که در فرآیند صنعتی از بین می روند. در نظریه، حضور فیبر می تواند به کنترل جذب چربی و بهبود میکروبیوم روده یاری کند که به طور غیرمستقیم بر سلامت عروق مؤثر است.
اما تا به امروز داده های بالینی کافی برای اثبات فزونی مصرف دانهٔ کامل نسبت به آب انار وجود ندارد. بیشتر پژوهش ها روی عصارهٔ تغلیظ شده اجرا شده، نه روی خوردن دانه ها. بعلاوه در مصرف بیش از اندازهٔ دانهٔ کامل، کالری و قند میوه نیز افزایش می یابد که می تواند اثر محافظتی بالقوه را خنثی کند.
به بیان دقیق تر، مصرف انار کامل احتمالاً به حفظ تعادل تغذیه ای یاری می نماید، اما هیچ شواهدی وجود ندارد که دانهٔ انار بتواند پلاک های شریانی را حل نماید یا روند آن را معکوس سازد. این برداشت از نظر زیست شناسی اغراق آمیز است.
5. محدودیت های فیزیولوژیک در پاکسازی رگ ها
حتی اگر فرض کنیم ترکیبات انار التهاب را کاهش می دهند، روند فیزیولوژیک پاک شدن پلاک های شریانی بسیار پیچیده تر است. پلاک ها از چربی، کلسترول، سلول های مرده و کلسیم تشکیل می شوند که در دیوارهٔ رگ تثبیت شده اند. بدن انسان مکانیزمی طبیعی برای ذوب کامل این رسوبات ندارد. در برترین حالت، درمان های دارویی یا سبک زندگی سالم می توانند از رشد بیشتر پلاک جلوگیری نمایند یا بخشی از آن را پایدار سازند.
آنچه در بعضی پژوهش ها به عنوان کاهش پلاک گزارش می گردد، معمولاً کاهش التهاب در بافت های اطراف است، نه حذف واقعی رسوب. در این میان، نقش رژیم غذایی ضدالتهابی، از جمله مصرف میوه ها و سبزیجات رنگی، انکارناپذیر است، اما باید میان پیشگیری و درمان تفاوت قائل شد.
انار به علت ترکیبات آنتی اکسیدانی خود می تواند بخشی از این راه چاره پیشگیرانه باشد، ولی هیچ مطالعهٔ معتبر بزرگی ثابت ننموده که نوشیدن آب انار به تنهایی می تواند روند فیزیولوژیک تصلب شرایین را معکوس کند.
6. نقش آنتی اکسیدان ها و محدودیت اثر آن ها در بدن
آب انار سرشار از ترکیبات آنتی اکسیدانی است که در محیط آزمایشگاهی توان بالایی در خنثی سازی رادیکال های آزاد دارند. رادیکال های آزاد (Free Radicals) مولکول های ناپایداری اند که به غشا و DNA سلول ها آسیب می زنند و در فرایند پیری و التهاب مزمن دخالت دارند. اما اثر آنتی اکسیدان ها در بدن انسان به همان سادگی که در لولهٔ آزمایش دیده می گردد، تکرار نمی گردد.
بدن خود دارای سیستم آنتی اکسیدانی پیچیده ای است، شامل آنزیم هایی مانند گلوتاتیون پراکسیداز (Glutathione Peroxidase) و سوپراکسید دیسموتاز (Superoxide Dismutase). مصرف بیش از حد آنتی اکسیدان های بیرونی می تواند این تعادل طبیعی را مختل کند و حتی در بعضی شرایط، به فراوری رادیکال های تازه منجر گردد.
به همین علت، پژوهش های اخیر در تغذیه بیشتر بر مفهوم تنظیم اکسیداتیو تمرکز دارند تا خنثی سازی کامل آن. یعنی بدن باید به طور پویا میان اکسیداسیون و آنتی اکسیداسیون تعادل برقرار کند. در این چارچوب، آب انار ممکن است بخشی از این تعادل را حمایت کند، اما نمی تواند به تنهایی ساختار رگ ها را بازسازی کند.
7. نقش میکروبیوم روده در تأثیر احتمالی انار
یکی از نظریه های جالب دربارهٔ اثرات انار به نقش میکروبیوم روده (Gut Microbiome) مربوط می گردد. بعضی از ترکیبات انار مانند الاجیتانین ها در روده به وسیله باکتری های مفید به متابولیت هایی به نام یورولیتین ها (Urolithins) تبدیل می شوند. این مواد ممکن است اثرات ضدالتهابی و محافظت نمایندهٔ عروقی داشته باشند.
اما ترکیب میکروبیوم هر فرد فرق دارد و همین تفاوت، نتیجهٔ مصرف انار را نیز متغیر می سازد. در افراد با تنوع میکروبی کمتر، فراوری این متابولیت ها ضعیف تر است و اثر مشاهده شده کاهش می یابد. بنابراین نمی توان از نتیجهٔ یک مطالعه به همهٔ جمعیت تعمیم داد.
از سوی دیگر، اثرات مثبت میکروبیوم بر سلامت قلب معمولاً در چارچوب رژیم غذایی کلی ارزیابی می گردد، نه مصرف یک مادهٔ خاص. یعنی انار زمانی بیشترین فایده را دارد که در بستر یک رژیم غنی از فیبر و کم چربی اشباع مصرف گردد.
8. مقایسهٔ انار با سایر خوراکی های قلب دوست
انار تنها میوه ای نیست که اثرات بالقوهٔ قلبی دارد. مطالعات متعدد نشان داده اند که سبزیجات برگ دار، چای سبز، روغن زیتون و ماهی های چرب نیز در کاهش التهاب عروقی نقش دارند. تفاوت در اینجاست که در خصوص بسیاری از آن ها شواهد قوی تر و در مقیاس بزرگ تر وجود دارد.
به عنوان مثال، رژیم مدیترانه ای (Mediterranean Diet) با مصرف منظم میوه، سبزی، غلات کامل و چربی های سالم، بارها در کارآزمایی های بالینی بزرگ باعث کاهش واقعی خطر سکته و حملهٔ قلبی شده است. در حالی که دربارهٔ انار هنوز شواهد محدود و پراکنده اند.
از نظر زیست فیزیولوژیک، اثر آب انار احتمالاً با بهبود عملکرد اندوتلیال مشابه است نه با پاکسازی مستقیم رگ ها. بنابراین، بهتر است انار به عنوان بخشی از سبد تغذیهٔ ضدالتهابی در نظر گرفته گردد، نه معجزه ای مستقل.
9. خطای رایج در تفسیر رسانه ای یافته های علمی
بخش بزرگی از معروفیت انار در سال های اخیر ناشی از نحوهٔ بازتاب رسانه ای پژوهش هاست. تیترهایی مانند مایع لوله بازکن برای رگ ها یا پاکسازی طبیعی عروق با انار در اصل برداشت نادرست از متون علمی اند. چنین عناوینی از نظر روانی مجذوب کننده اند چون وعدهٔ ساده و در دسترس می دهند، اما در سطح علمی دقیق نیستند.
بیشتر مطالعاتی که اثرات چشمگیر گزارش نموده اند، نمونه های کوچک، زمان کوتاه و فاقد کنترل مناسب بوده اند. در پژوهش های باکیفیت بالاتر، اثرات انار بر شاخص های خونی مانند کلسترول یا تری گلیسرید بسیار محدود بوده یا تفاوت معنادار آماری نداشته است.
رسانه ها معمولاً تمایل دارند هر یافتهٔ اولیه را به عنوان کشف تازه برجسته نمایند. در حالی که در علم پزشکی، اعتبار واقعی زمانی به دست می آید که نتایج در کارآزمایی های مستقل و با جمعیت زیاد تکرار شوند. انار تا امروز از این مرحله عبور ننموده است.
10. خطر ساده سازی مفاهیم پیچیدهٔ فیزیولوژیک
یکی از چالش های ارتباط علم با عموم، ساده سازی بیش از حد مفاهیم زیستی است. هنگامی که گفته می گردد آب انار گرفتگی رگ ها را باز می نماید، تصویر ذهنی ایجادشده چیزی شبیه لولهٔ آب و مایع لوله بازکن است. اما در بدن انسان، رگ ها بافت های زنده و پیچیده ای اند که نمی توان آن ها را تمیز کرد.
پلاک های شریانی ساختار پایداری دارند و حتی کوشش برای حذف سریع آن ها می تواند خطرناک باشد، چون قطعات جداشده ممکن است جریان خون را مسدود نمایند. به همین علت هدف درمان در پزشکی، پایدار کردن پلاک ها و کاهش التهاب است نه نابود کردن آن ها.
انار و دیگر خوراکی های غنی از آنتی اکسیدان در همین مسیر حمایتی قرار می گیرند. آن ها به بدن یاری می نمایند تا محیط متعادل تری برای ترمیم عروق ایجاد کند، اما نمی توانند نقش داروهای تجویزی مانند استاتین ها یا ضدپرفشاری ها را ایفا نمایند.
11. پیامدهای تغذیه ای و خطر مصرف بیش از حد
آب انار طبیعی منبعی از قند فروکتوز است. هر فنجان حدود 30 تا 40 گرم قند دارد که برای افراد مبتلا به دیابت یا مقاومت انسولینی می تواند مشکل ساز باشد. بعلاوه مصرف بیش از اندازهٔ آب انار ممکن است با جذب بعضی داروها مانند وارفارین تداخل کند.
در رژیم غذایی سالم، مصرف میوهٔ کامل همواره بر آب میوهٔ خالص ترجیح دارد، چون فیبر موجود در آن جذب قند را آهسته تر می نماید و احساس سیری طولانی تری می دهد. نوشیدن روزانهٔ آب انار اگر بدون توجه به کالری کلی رژیم انجام گردد، ممکن است حتی افزایش وزن ایجاد کند که خود عامل خطر برای قلب است.
بنابراین، توصیهٔ علمی این است که آب انار در حد متعادل و در کنار سایر منابع آنتی اکسیدان مصرف گردد، نه به عنوان درمانی مستقل.
12. دیدگاه علمی دربارهٔ ترکیبات مکمل و فرآورده های تجاری
در سال های اخیر بازار مکمل های انار و عصاره های تغلیظ شده رشد زیادی داشته است. فراورینمایندگان معمولاً با استناد به همان مطالعات اولیه، محصولات خود را به عنوان پاک نمایندهٔ رگ ها معرفی می نمایند. اما اندازه مواد فعال در این محصولات بسیار متغیر است و اغلب استانداردسازی دقیقی ندارد.
پژوهش های مستقل نشان داده اند که تفاوت بین برندهای مختلف عصارهٔ انار بسیار زیاد است و در بعضی موارد، ترکیبات آنتی اکسیدانی پس از فرایند حرارتی تخریب می شوند. به همین علت، انتخاب و مصرف این مکمل ها باید با احتیاط و مشاورهٔ متخصص انجام گردد.
از منظر علمی، هیچ شواهد قطعی وجود ندارد که مکمل های انار نسبت به مصرف میوهٔ تازه مزیتی داشته باشند. در حقیقت، ممکن است مصرف خوراکی کامل به علت ترکیب فیبر و فیتوکمیکال ها مؤثرتر از عصارهٔ خالص باشد.
خلاصه
انار میوه ای مغذی و سرشار از ترکیبات آنتی اکسیدانی است، اما ادعای کاهش 30 درصدی گرفتگی رگ ها شواهد محکمی ندارد. کاهش مشاهده شده در پژوهش ها مربوط به شاخص های ثانویه مانند التهاب و ضخامت لایهٔ درونی رگ است نه حذف واقعی پلاک. اثرات مثبت انار بر سلامت قلب بیشتر به بهبود عملکرد اندوتلیال و کاهش استرس اکسیداتیو مربوط است. بنابراین، آب انار باید در چارچوب رژیم و سبک زندگی سالم دیده گردد، نه درمانی مستقل. علم تا امروز تأیید ننموده است که نوشیدن روزانهٔ آب انار بتواند رسوبات شریانی را از بین ببرد.
سؤالات رایج
1. آیا آب انار واقعاً می تواند گرفتگی رگ ها را رفع کند؟
خیر، شواهد بالینی کافی وجود ندارد. اثرات گزارش شده بیشتر به کاهش التهاب و بهبود جریان خون مربوط است نه پاکسازی واقعی رگ ها.
2. آیا مصرف دانهٔ کامل انار مؤثرتر از آب آن است؟
ممکن است به علت وجود فیبر و فیتونوترینت ها مفیدتر باشد، اما داده های علمی کافی برای تأیید تفاوت اثر وجود ندارد.
3. چه میزان آب انار در روز مفید است؟
حدود نصف تا یک فنجان آب انار تازه در روز کافی است. مصرف بیشتر به ویژه در بیماران دیابتی توصیه نمی گردد.
4. آیا مکمل های انار می توانند جایگزین میوهٔ تازه باشند؟
خیر. ترکیبات فعال در مکمل ها پایدار نیستند و میزان واقعی آن ها تعیین نیست. مصرف میوهٔ تازه اولویت دارد.
5. آیا آب انار می تواند با داروهای قلبی تداخل کند؟
در بعضی موارد، بله. به ویژه با داروهای ضدانعقاد مانند وارفارین. بیماران باید پیش از مصرف مداوم با پزشک مشورت نمایند.