آشنایی با بنای تاریخی اسپی مزگت - مجله توسعه دهنده

بنای تاریخی اسپی مزگت از دو کلمه اسپیدر زبان تالشی به معنای سفید ومزگت در زبان اوستا به معنای مسجد تشکیل شده است که از نظر واژه شناسی (Etymology) نیز می تواند کمکی به یافتن بنای اصلی اولیه این اثر تاریخی نموده و تا حدودی علت وجودی آن را روشن سازد.

نیایشگاه باستانی اسپی مزگت مربوط به دوره ساسانیان بوده و در دوره سلجوقیان بازسازی شده است. این بنا در 80 کیلومتری باختر شهر رشت، 22 کیلومتری جنوب شهر تالش (20 کیلومتری رضوانشهر) و در دهستان دیناچال پره سر در کنارهٔ راست رودخانهٔ دیناچال جای دارد و با وجود نزدیکی به صندلی گردشگری ویژهٔ ساحل گیسوم، توجه کمی به این نیایشگاه شده است. با وجود آسفالت بودن راه تا نزدیکی بنا، تابلوی هدایت که مسافران را به سوی این نیایشگاه باستانی هدایت کند، خیلی اندک است.

دکتر منوچهر ستوده در کتاب از آستارا تا استار آباد این بنا را یکی از عجایب هفتگانه گیلان نامیده است. او بر این باور است که بیشتر سفال های پیدا شده از کاوش های باستان شناسان مربوط به دوره ایلخانی است و معماری این بنا معماری بومی نیست، اما با معماری بومی گیلان به زیبایی تلفیق شده است.

آنچه بیش از هر چیز بیننده را به حیرت می اندازد، علت وجودی چنین بنایی در این نقطه دور افتاده است. آن هم بنایی با آن قدمت تاریخی که کتیبه کوفی بر آن گواهی می دهد. در این که اسپی مزگت یک مرکز عبادت بزرگ بوده تردیدی نیست و این امر از وجود احتمالی یک مرکز شهری یا سایتی باستانی مدفون شده در حوالی این بنا خبر می دهد.

افراد قدیمی و ریش سفیدان منطقه نیز بر این باورند که: این بنا، یکی از زیباترین بناهای تاریخی گیلان است و احتمال می رود این بنا در کنار شهر یا محلی احداث شده باشد که امروز هیچ اثری از آن نیست و به احتمال قوی این شهر، به نقل از (کتاب تات ها و تالش ها نوشته دکتر علی عبدلی) همان شهر گمشده یا خشم است که در منابع تاریخی ایران از جمله احسن التقاسیم به شهر با منبر استان گیلان از آن یاد شده است.

روایات درباره این بنای قدیمی بسیار است، اما از مهم ترین آنها حکایت شاه اسماعیل صفوی است که پیش از رسیدن به سلطنت مخفیانه به اتفاق چندتن از مریدانش از اردبیل به گیلان آمد و به حاکم مناطق طول و ناو پناهنده شد. حاکم طول و ناو از بیم حاکم خلخال توان محافظت از جان اسماعیل جوان را نداشت و ایشان را در همین مسجد تحویل فرستاده های سیدعلی کیا، حاکم لاهیجان داد.

نامی از این بنا در هیچ یک از کتب تاریخی محلی و سفرنامه های خارجیان و ایرانیان نیامده است. عجیب تر این که رابینو نیز با این که درختان متبرک نیز در کتاب او فهرست شده، این بنای تاریخی را از قلم انداخته است. در طی زمان عوامل مختلف انسانی و طبیعی موجب تخریب اسپی مزگت شده اند. رودخانه سیلابی دیناچال نیز قسمت جنوبی آن را کنده و برده است. بارندگی و رطوبت نیز گچکاری و سفیدکاری و گچ بری های آن را فرسوده نموده و تا حدود زیادی از بین برده است.

شکل اسپی مزگت که از چهار دهلیز و یک رواق چهار گوش تشکیل شده و امروزه قسمتی از آن از بین رفته است به آتشکده های زرتشتی پیش از اسلام شباهت دارد و احتمالا بعد از اسلام بدون تخریب بنای آن، نحوه اداره اش تغییر نموده و به محل عبادت مسلمانان تبدیل شده است.

بر روی دیوارهای این مسجد کهن، آثاری به خط کوفی دیده می گردد که آیاتی از کلام الله مجید و آیه هجدهم سوره مبارکه توبه است.

مصالح اصلی بنای این اثر تاریخی آجرهایی به ابعاد 6×23×23 سانتیمتر و قطر دیوار آن 175 سانتیمتر است.

سقف بنا کاملا سفال پوش بوده، اما بر خلاف بام های سفال پوش امروزی گیلان، سفال آن با ملات بر روی طاق ها چسبانده شده است و اندازه آن ها به 36×50 سانتی متر می رسد.

در ورودی تقریبا شمالی است و وارد دهلیز شمالی می گردد و عرض آن بالغ بر 6/1 متر است. ارتفاع طاق دهلیزها از کف کنونی 7/5 متر است. یک طرف دهلیزها دیوار خارجی بنا شده و طرف دیگر آنها پایه های هشت ضلعی با محیط آنها 5/5 متر است. پایه هایی که در چهار کنج هستند زایده هایی دارند. فاصله میان دو پایه ای که یکی از آنها زایده دارد 3/2 متر و فاصله میان دو پایه اصلی 8/2 متر است. بالای هر دو پایه، طاقی با هلال شکسته زده شده و سقف دهلیزها بر دیوارهای خارجی و این پایه ها پایدار است. عرض هر یک از دهلیزها به 4/3 متر میرسد.

گوشه ای از این بنا که یک ضلع آن 75/16 متر است، فعلا بر پاو دیوار یکی از دهلیزهای بناست. بر دیوار همین دهلیز است که پنج شش متر کتیبه کوفی ساده باقی مانده و کلمات ولم یخش الا الله فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین - آیه 18 سوره توبه - روشن خوانده می گردد. این کتیبه که ابتدای آن در همین دهلیز بوده، روزی تزئیین چهار دهلیز اطراف ربود. دیواره دهلیزها نیز گچ بری عجیبی به ارتفاع 1 متر داشته که فعلا 2 متر آن بر دیوار شمالی تعیین است.

از آنجائی که مسجد سفید در کانون اجتماعی مهم قرار داشته و در طول زمان بیشتر مورد توجه بوده، باقی مانده و سقف آن با همان آجرهای دیوار، طاق بندی شده است و روی سقف و دیوارها، درختان تنومندی روییده که عمر برخی از این درختان به بیش از 200 سال می رسیده است. اداره میراث فرهنگی اوایل دهه 90 و اواخر دهه هشتاد با هدف جلوگیری از تخریب کامل این بنای قدیمی، اقدام به قطع درختان موجود کرد.

طی سال های اخیر میراث خواران فرهنگی و به عبارت دیگر فرهنگ خواران، برای یافتن اموال و اشیای عتیقه، قسمت های مختلف این بنا را تخریب و مورد کند و کاو قرار داده اند.

این اثر در تاریخ 16 مهر 1379 با شمارهٔ ثبت 2796 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.