حسین منزوی بزرگی خود را اثبات کرد - مجله توسعه دهنده

درباره ویراست جدید مجموعه کامل اشعار زنده یاد حسین منزوی توضیح بفرمایید. چه شد که تصمیم به این کار گرفتید؟

مجموعه کامل اشعار حسین منزوی از همان چاپ نخست، به دلیل بعضی شتاب زدگی ها و کم دقتی ها که نشر نگاه هم در آنها دخالتی نداشت، دچار بعضی کاستی ها و آسیب های ساختاری و ویرایشی و نگارشی شد؛ چراکه اساساً پیش از اعمال آخرین اصلاحات جناب بهروز منزوی به چاپ رسید. کاستی های ساختاری این کتاب، برای کسی که می خواست از حسین منزوی و آثارش شناخت کاملی داشته باشد، یک کمبود بزرگ ایجاد می کرد و اغلاط و اشتباهات دیگر هم بسیار آزارنده بود. از این رو مدیر محترم انتشارات نگاه ـ جناب علیرضا رئیس دانایی ـ در آخرین روزهای سال 97 با من تماس گرفتند و گفتند با توجه به لزوم این کار که از جانب مخاطبان به ناشر منعکس شده، ضمن مشورت با جناب بهروز منزوی و تعدادی دیگر از اهالی ادبیات، به این نتیجه رسیده اند که این کار را به من بسپارند؛ بنابراین قرار شد این کار به شکل مفصل انجام شود که در مقدمه ویراست جدید، مراحل آن را توضیح داده ام.

این ایرادات که می گویید چه مواردی بود؟

در گام نخست، باید غلط های متن برطرف می شد. تعدادی از اشعار (حدود 30شعر) در نسخه قبلی نبود که آنها هم اضافه شد. بخش دیگر کار این بود که مقدمه های 2-3 مجموعه از آثار حسین منزوی که ماهیت مانیفستیک دارد و مخاطب با مطالعه آنها می تواند شخصیت و شعر حسین منزوی را بهتر بشناسد، به مجموعه کامل افزوده شود. دیگر این که در فهرست مجموعه قبلی، پیدا کردن شعرها بسیار سخت بود و بیشتر مخاطبان، از این کاستی گله داشتند؛ پس فهرست هم نظام مند و الفبایی شد؛ به شکلی که در مجموعه جدید هر کسی با دانستن کلمه نخست هر شعر به راحتی می تواند آن را پیدا کند. و نهایتاً این که ترتیب اشعار هم حتی المقدور درست شد که توضیح خواهم داد. طی همه این مراحل، مدیریت و کارکنان محترم نشر نگاه با برخورد کاملاً حرفه ای و حوصله ای مهربانانه، کاملاً همراه و همسو بودند تا این که در نیمه دوم سال 1399 ویراست جدید مجموعه کامل اشعار حسین منزوی منتشر شد.

در این ویرایش جدید چه میزان به حجم کتاب افزوده شده است؟

کتاب جدید نسبت به مجموعه قبلی حدود 60صفحه بیشتر دارد؛ یعنی مجموعه قبلی 1048صفحه بود و مجموعه جدید 1104صفحه است؛ با این حال به لحاظ انتخاب کاغذ، نوع صحافی و کار فنی، به نوعی عمل شده که ویراست دوم حتی کمی لاغرتر از چاپ قبلی به نظر می رسد. در آغاز مجموعه، یادداشت تازه ای از جناب بهروز منزوی و گزارشی از من درباره فرایند کار، افزوده شده است. سعی کردم در این ویراست، ترتیب غزل ها دقیق تر باشد؛ چراکه قبلاً، چه در مجموعه های مستقل و چه در گزیده ها، بعضی شعرها به دلیل صادرنشدن مجوز، حذف شده بود و ترتیب شماره ها به هم ریخته بود؛ یا مثلاً چون کتابی در دست ناشرش چاپ نشده مانده بود و ناشر دیگری بعضی شعرهای آن مجموعه را در گزیده ای با ترتیبی دیگر قرار داده بود، شماره ها جابه جا شده بود. البته این به آن معنا نیست که ترتیب شعرها در ویراست جدید، کاملاً درست است، نه؛ چراکه من دست نوشته ای گیر نیاوردم که شماره قطعی و اصلی همه غزل ها در آن آمده باشد اما به واسطه یک سری شواهد و تاریخ تعدادی از اشعار، سعی کردم با ترتیب درست تر و منطقی تری اشعار را بیاورم تا برای دوره شناسی، اطلاعات کامل تری به پژوهشگران واقعی بدهد. متاسفانه بعضی افراد که حوصله ندارند یا نمی خواهند شعر منزوی را به دقت دوره شناسی کنند تا به فرضیات غرض ورزانه خودشان دامن بزنند، خیال خودشان را راحت می کنند و می گویند: به دلیل آنکه تاریخ شعرهای حسین منزوی چاپ نشده، نمی شود به شکل درست درباره اش داوری کرد! نخیر! بسکمک از شعرهای حسین منزوی تاریخ دارد و نمونه اش همان غزل هایی که کسانی ادعاهایی درباره اش کردند و به جایی نرسیدند.

شنیده ایم که شما مشعول گردآوری مجموعه ترانه های حسین منزوی هم هستید؛ این اثر به کجا رسید؟

درباره ترانه ها باید بگویم که گردآوری آنها با من نبوده و جناب بهروز منزوی با کمک یکی از دوستان شان این کار را انجام داده اند. وقتی به من اطلاع دادند که قرار است ترانه ها و تصنیف ها چاپ شود، کار گردآوری اجرا شده بود و من عهده دار ویرایش و مقابله آنها شدم. البته نه صرفا ویرایش ادبی؛ ویرایش فنی و بررسی کلی اثر هم بخش دیگری از وظایفی بود که با افتخار به عهده گرفتم و به انجام رساندم.

تاریخ انتشار و ناشر مجموعه ترانه های منزوی مشخص است؟

این کتاب را نیز انتشارات نگاه منتشر خواهد کرد اما فعلاً به دلیل شرایط کرونا، این کار قدری به تاخیر افتاده است.

درباره آثار گردآوری شده توضیح دهید. آیا فقط ترانه های منتشرشده در کتاب آمده است؟

نخیر! ترانه ها در چهار بخش تنظیم شده است. یک بخش، شامل ترانه هایی است که روی ملودی نوشته و اجرا شده است. بخش دوم، دربردارنده ترانه هایی است که اجرا نشده و استاد بر پایه ملودی سروده است. بخش دیگر، آن دسته از اشعار استاد است که بر اساس آن تصنیف ساخته شده یا به شکل آواز اجرا شده و بخش پایانی، شامل شعرهایی است که به شکل ترانه سروده شده است. هر کدام از این بخش ها عنوانی خواهد داشت که اجازه دهید فعلاً ذکر نکنم؛ چراکه نهایی نشده است. اما در مجموع، در هر کدام از این بخش ها ترانه هایی به یاد ماندنی وجود دارد که مخاطب دوست دارد به شکل مکتوب آنها را داشته باشد و در فرصت مناسب به آنها رجوع کند. امیدوارم که این کتاب هم به زودی منتشر شود و خیلی از مخاطبانی که کمتر با این وجه از شخصیت هنری حسین منزوی آشنایی دارند، بهره ببرند و امکان مقایسه پیدا کنند.

مقایسه با چه کسی؟

مقایسه با ترانه و شرایط امروز؛ چراکه وقتی این کارها را کنار کارهای کسانی که در حوزه ترانه و تصنیف مطرح هستند، می گذاریم، نتایج جالب و قابل توجهی به دست می آید.

در بررسی ترانه های منزوی چه چیزی نظر شما را به خودش جلب کرد؟

چیزی که همیشه در بررسی ترانه های حسین منزوی جلب توجه می کند، ساحت شناسی و مخاطب شناسی دقیق و عمیق اوست. حسین منزوی خیلی خوب توانسته در ساحات مختلف ترانه و تصنیف، عاطفه مردمی را با شعر و ادبیات پیوند بزند. به نظرم این نمونه ای است که ثابت می کند، الزاما ترانه نوشتن به معنای کوتاه آمدن از بایسته ها و دستاوردهای ادبی نیست.

آشنایی منزوی با موسیقی چقدر روی این نکته تاثیرگذار بوده است؟

بدون شک آشنایی حسین منزوی با ظرایف موسیقی به او در سرودن ترانه و موفقیت او در آثاری که روی ملودی نوشته شده، کمک کرده است. نکته مهم دیگر تسلط حسین منزوی بر زبان گفتاری است و اینکه او چه نقش مهمی داشته در جاافتادن پیکره ای به نام غزل ترانه بر مبنای زبان گفتار؛ صورتی که شاید خیلی ها ندانند قبل از حسین منزوی هیچ راهی در رادیو که تولیدکننده اصلی و انحصاری موسیقی بوده، نداشته است. این سد اولین بار با غزل نمی شه غصه ما رو یه لحظه تنها بذاره شکسته می شود؛ چون مسئولان رادیو مجاب می شوند که این به قول خودشان شعر شکسته، صورت عینی ادبیات است.

شرایط ترانه ها به چه شکل است؟ به عبارتی چند درصد آثار اجرا شده و اگر کسی قصد خوانش آنها را داشته باشد، چه کاری باید انجام دهد؟

بیشتر کارهایی که در این مجموعه آمده، کارهای اجراشده است؛ اگرچه کارهای اجرا نشده ای نیز وجود دارد که تازگی مجموعه را حفظ می کند. اگر کسی بخواهد از این آثار استفاده کند، طبق روال معمول باید از خانواده منزوی اجازه بگیرد. به هر حال قبل از هر چیزی باید اطمینان حاصل شود کاری که می خواهند منتشر کنند، در شأن شعر حسین منزوی هست. سایر حقوق قانونی هم که باید مراعات شود.

اقبال نسبت به حسین منزوی در آثار مکتوب و فعالیت های علمی-ادبی را چطور ارزیابی می کنید؟

کار روی آثار منزوی زیاد اجرا شده است و باید بگویم حداقل در این چند سال 10کتاب مشاهده کرده ام؛ با این حال متاسفانه بیشتر این کارها یا به شکل گردآوری یادداشت و خاطره است یا کارهای آماری است که درباره شعر حسین منزوی اجرا شده یا تحلیل هایی که با توجه به همه جوانب شعر حسین منزوی نبوده است. پایان نامه هم زیاد کار شده اما تا جایی که من دیده ام در آن پایان نامه ها نیز مساله اصلی همین نکاتی است که بیان کردم و کمتر کار عمیق و همه جانبه ای اجرا شده که طبیعی است؛ چراکه به نظرم برای کار اساسی نیاز به برنامه ریزی گسترده و عمیق داریم. خود من اگر هنوز چیزی در قامت کتاب با این موضوع منتشر نکرده ام یکی از دلایلش همین است؛ چراکه می دانم چقدر کار بزرگی است. البته مقالات و یادداشت های زیادی نوشته ام که امیدوارم زودتر سر و سامان بگیرد. درکل به نظرم بسامد توجهی که عزیزان دانشگاهی و پژوهشگران، نسبت به حسین منزوی داشته اند، در قیاس با توجهشان به دیگر چهره های غزل معاصر، بیشتر بوده است که امیدوارم این کارها به مرور، شکل عمیق تر و فراگیرتری به خود بگیرد.

هر چه جلوتر می رویم، نگاه جامعه و مخاطبان ادبیات به منزوی بیشتر و عمیق تر می شود؛ این را قبول دارید؟

بدون شک. با این حال ظاهراً اقبال عمومی ای که در این سال ها نسبت به حسین منزوی شکل گرفته، خیلی ها را نگران کرده است و این نگرانی انگار جزو رفتارهای اجتماعی ما ایرانی هاست. گویی اصرار داریم با هر پدیده ای که با اقبال فراگیر روبه رو می شود، دربیفتیم. مثل اینکه خسته بشویم یا حس کنیم دمده شده و باید تنوع ایجاد کنیم و مثل بازی، سراغ دور جدیدی برویم. خب وقتی هم کسی مثل من حرفی می زند، خیلی اتهامات نثارش می شود که دارید اسطوره سازی می کنید، دارید حلقه تراشی می کنید یا دارید سلسله سازی می کنید. پرسش من از این افراد این است که چطور شما که سال ها بوق و تریبون دست تان بوده نتوانسته اید با همه تلاش هایتان چنین اسطوره ای بسازید؟ نسل نو، شیفته راستی و استغنای حسین منزوی شده و این واقعیت، همه چهره سازان و دارودسته داران را ناراحت کرده است.

واکنش شما نسبت به این صحبت ها چیست؟

فقط یک نکته می شود گفت که اخیرا هم به یکی از آقایان اتهام زننده گفتم و امیدوارم به پاسخ من در برابر اتهام اسطوره سازی خوب فکر کنند. گفتم حسین منزوی همان قدر که بزرگ است برای مردم اسطوره شده است؛ خدا را شکر، خانواده و دوستداران حسین منزوی نه تریبونی داشته اند و نه رابطه ای و نه جیب پری. اگر حسین منزوی بزرگ شده به دلیل مقاومت در برابر همه دشمنی های ناجوانمردانه ای است که عده ای در حق او کرده اند و می کنند. او در برابر این دشمنی ها هرگز کوتاه نیامد و روز به روز بزرگی خود را بیشتر اثبات کرد. نگاه کنید! نسل جدیدی که کمتر تحت تاثیر تریبون ها و بوق ها و رفتارهای چنین و چنان است، دارد انتخاب می کند و دارد بر بزرگی حسین منزوی تاکید می ورزد و هر سال که می گذرد می بینیم که چقدر این اقبال و توجه، بیشتر و بیشتر می شود. امیدوارم اگر قرار است نقدی هم صورت بگیرد ـ چه در مورد حسین منزوی و چه در مورد هر متن و مولف دیگری ـ آنقدر انصاف داشته باشیم که باز اشتباهات مان را تکرار نکنیم و امیدوارم از همه اشتباهاتی که کرده ایم درس بگیریم؛ نه فقط اشتباهاتی که در مورد حسین منزوی کرده ایم؛ همه اشتباهاتی که درباره همه بزرگان ادبیات کشورمان مرتکب شده ایم. و امیدوارم این درس ها باعث شود ادبیات فارسی فرداهای روشن تری داشته باشد.